آشنایی کامل با اوراق مشتقه (انواع، مزایا، معایب، نحوه معامله)

اوراق مشتقه که در زبان انگلیسی به آن ها ‏Derivatives‏ گفته می شود، نوعی قرارداد مالی است که ارزش آن از یک دارایی پایه ‏مثل ‏سهام، اوراق قرضه و یا کالاهایی مثل محصولات پتروشیمی و کشاورزی گرفته می شود. از آنجا که این اوراق برای دادن ‏اهرم به دارایی ها، محافظت از موقعیت خرید و فروش، حدس و گمان در مورد ‏نوسانات برای کالاهای اساسی کاربرد دارند، ‏حالا از اهمیت ویژه ای برخوردار شده اند. به همین دلیل ما هم تصمیم گرفتیم یک ‏مطلب مجله دونگی را به طور کامل به انواع ‏ابزار مشتقه، نحوه انجام معامله آن، مزایا و معایب سرمایه گذاری بر روی این اوراق ‏اختصاص دهیم.‏

فهرست مطالب:

• اوراق مشتقه چیست؟
• انواع اصلی قراردادهای مشتقه کدامند؟ ‏
• تفاوت اوراق مشتقه با سایر اوراق بهادار در چیست؟
• بازار مشتقه چیست؟
• نحوه معامله اوراق مشتقه به چه صورت است؟
• چه کسانی در بازار مشتقه فعالیت می کنند؟
• اوراق مشتقه برای چه معامله گرانی مناسب است؟
• مزایا و معایب اوراق مشتقه ‏
• سرمایه گذاری در اوراق مشتقه یا کرادفاندینگ؟
• نتیجه گیری

اوراق مشتقه چیست؟

اوراق بهادار مشتقه دقیقاً به چه معناست؟ ‏سوالیست که باید در همین ابتدا به آن جواب کامل دهیم. همان طور که در ابتدای ‏مطلب هم گفتیم این اوراق نوعی قرارداد مالی هستند که بین یک یا دو طرف در بازار بورس یا خارج از بورس معامله می شوند. ‏

ابزار مالی مشتقه شما را قادر می سازد تا بدون نیاز به خرید مستقیم کالا، از نوسان قیمت آن استفاده کنید. در این روش، ‏قیمت گذاری اوراق فقط براساس میزان عرضه و تقاضا نیست و تا حد زیادی تعهدات و پرداخت به عملکرد دارایی پایه نیز ‏بستگی دارد. ‏

تاریخچه اوراق مشتقه چیست؟ ‏

شاید اگر بگوییم اولین بار اوراق بهادار مشتقه در قرن هفدهم در ژاپن شکل گرفت، کمی تعجب کنید. در همین دوره در بازار ‏برنج اوساکا، کشاورزان و تاجران برای تثبیت قیمت برنج از قراردادهای آتی مشتقه استفاده می کردند. ‏

البته همزمان در کشور هلند هم اولین قراردادهای مشتقه بر روی پیاز گل لاله بسته شد. این روند ادامه پیدا کرد تا اینکه در ‏قرن 18 و 19 میلادی در انگلستان و آمریکا، با توسعه بازار مالی این اوراق هم شکل رسمی تری به خود گرفتند. برای مثال در ‏سال 1848 بود که بورس کالای شیکاگو (‏CME‏) ایجاد شد و کمی بعد بزرگترین مراکز معاملات مشتقه نیز در آن شکل ‏گرفت.‏

اما در ایران اولین بار در دهه 1380 بود که ابزارهای نوین مالی وارد بازار بورس اوراق بهادار شدند. اولین اوراق بهادار مشتقه ‏رسمی هم با قراردادهای اختیار فروش تبعی در همین سال ها در بازار سرمایه معامله شدند. ‏

در حال حاضر قرارداد آتی سکه طلا در بورس کالا، یکی از پرطرفدارترین نوع اوراق مشتقات در ایران محسوب می شود. ‏

بیشتر بخوانید: قیمت دلار آزاد امروز ، قیمت یورو امروز ،قیمت طلای 18 عیار در بازار امروز ، محاسبه اقساط تسهیلات و سود وام بانکی ، سود سپرده بانکی

انواع اصلی قراردادهای مشتقه کدامند؟ ‏

قراردادهای مشتقه ‏انواع مختلفی دارند که عبارتند از:‏

قرارداد آتی

این نوع قرارداد زمانی انجام می شود که قرار باشد دو طرف معامله با همدیگر بر سر یک دارایی پایه (مثل سهام، گندم، طلا و ‏‏...) توافق کنند. سپس قیمت و تاریخ معامله طبق قیمت امروز مشخص می شود. در نهایت قرارداد آتی در بورس صورت ‏می گیرد و نوعی قرارداد مشتقه استاندارد است.‏

بیایید با یک مثال این نوع قرارداد را بهتر توضیح دهیم!‏ فرض کنید یک کشاورز توافق می کند 3 ماه بعد، گندم خود را با قیمت 10 هزار تومان بفروشد. حالا حتی اگر سه ماه بعد ‏قیمت بازار تغییر کند، باز هم باید این کشاورز گندم را با قیمت 10 هزار تومان بفروشد.‏

قرارداد سلف

یکی دیگر از انواع اوراق مشتقه از نوع سلف است که شباهت زیادی به قرارداد قبلی دارد، اما خارج از بازار بورس انجام می شود ‏و بنابراین قابلیت سفارشی سازی هم دارد. ‏ناگفته نماند بر روی این نوع قرارداد نظارت وجود ندارد و به همین دلیل انجام آن با کمی ریسک همراه است. ‏

برای مثال فرض کنید یک کارخانه با یک تأمین کننده به طور مستقیم قرارداد می بندد؛ به طوری که تأمین کننده متعهد می شود ‏طی 2 ماه آینده، 100 تن فولاد با قیمت توافقی به کارخانه تحویل دهد.‏

اختیار معامله ‏

یکی دیگر از قراردادهای مشتقه ‏نوع اختیار معامله است که به دارنده آن حق خرید و فروش دارایی در زمان آینده را می دهد. ‏البته در این صورت قیمت از قبل تعیین شده است و می تواند به دو شکل انجام شود:‏

• اختیار خرید: حق خرید دارایی در آینده
• اختیار فروش: حق فروش دارایی در آینده

برای مثال شما یک اختیار خرید برای سهام ‏x‏ با قیمت 1000 تومان خریده اید. حالا اگر فرض کنیم قیمت بازار 1200 تومان ‏شود، آن را با همان قیمت 1000 تومان می خرید و قاعدتا سود می کنید. اما اگر قیمت بازار 800 تومان شود، سودی عایدتان ‏نمی شود.‏

قرارداد معاوضه

یکی دیگر از انواع قرارداد مشتقه بین دو طرف برای مبادله جریان های نقدی در آینده انجام می شود. انواع آن نیز عبارتند از:‏

• معاوضه نرخ بهره ثابت و شناور
• معاوضه ارز و نرخ بهره

برای مثال دو شرکت وقتی بخواهند وام هایشان را با هم معاوضه کنند، از این روش استفاده می کنند. نتیجه آن استفاده از نرخ ‏بهره مطلوب تر است. ‏

بیشتر بخوانید: سود مرکب چیست و چگونه می تواند به رشد سرمایه شما کمک کند؟

تفاوت اوراق مشتقه با سایر اوراق بهادار در چیست؟

در جدول زیر به طور کامل تفاوت اوراق مشتقه با سایر اوراق بهادار را بررسی کرده ایم:‏

بازار مشتقه چیست؟

این بازار بخشی از بازار بورس محسوب می شود که سرمایه گذاران برای رفع نیازهای خود وارد آن می شوند. این بازار در ایران به ‏سایر بازارهای بورس جهانی شباهت دارد. با این تفاوت که در بازارهای جهانی بازار مشتقه چندین برابر بازار سهام وسعت دارد. ‏اما چون در ایران چند سالیست که پا گرفته است، بنابراین نمی توان خیلی انتظار وسیع بودن آن را داشته باشید. ‏

برای مثال کشاورزانی که تمامی درآمد خود را از فروش محصولاتشان بدست می آورند، فقط در یک فصل خاص برداشت دارند. ‏حالا پس باید کل سال منتظر فصل برداشت و کسب درآمد بمانند. در این بین ممکن است به دلیل خشکسالی یا آفت، ‏محصولات هم از بین بروند و به درآمد هم نرسند. ‏

پس بهترین راه در این مواقع پیدا کردن خریدار و فروش محصول به قیمت مناسب قبل از فصل برداشت است. اگرچه در این ‏روش باید محصولات را با قیمت از پیش تعیین شده و پایین تر از نرخ بازار (در زمان فصل برداشت) بفروشند، اما چون ریسک ‏برداشت محصولات پوشش داده می شود، یک معامله منطقی است. ‏

خوب فرض کنیم شما خریدار قرارداد مشتقه محصولات کشاورزی هستید! در این صورت می توانید محصولات یک کشاورز را با ‏قیمت حال حاضر بازار بخرید و بعد در فصل برداشت آن ها را با قیمت آن زمان بفروشید. ‏

بیشتر بخوانید: بازار آتی چیست؟ انواع قراردادهای آتی و مزایا معایب آنها

نحوه معامله اوراق مشتقه به چه صورت است؟

برای معامله این اوراق باید چندین مرحله طی شود که عبارتند از:‏

مرحله اول: انتخاب نوع قرارداد

همانطور که در بالا انواع مختلف اوراق مشتقه را بررسی کردیم، شما هم باید در ابتدای کار نوع قرارداد خود را مشخص کنید.‏

• قرارداد آتی ‏
• اختیار معامله
• قرارداد سلف
• قرارداد معاوضه

برای مثال اگر بخواهید ریسک نوسان قیمت طلا را پوشش دهید، بهترین نوع قرارداد برای شما اوراق آتی یا اختیار معامله ‏روی فلز طلاست. ‏

حالا اگر قرار باشد از نوسان قیمت سهام سود بدست آورید، قرارداد اختیار خرید یا فروش گزینه بهتری است.‏

مرحله دوم: انتخاب بازار مربوطه

دومین نکته مهم در نحوه معامله اوراق مشتقه انتخاب بین بازار مربوطه است. در همان ابتدای مطلب گفتیم که این اوراق یا در ‏بازار بورس معامله می شوند یا در خارج از بورس.‏

حالا در این مرحله شما باید نوع بازار را هم مشخص کنید. بازار بورس کالا یا بورس اختیار معامله تهران دو گزینه بازار بورس ‏مشتقه هستند.‏ اگر بخواهید معامله مستقیم بین دو نفر یا دو شرکت (مثل قراردادهای خصوصی) را انجام دهید، در این صورت دیگر باید به ‏بازار خارج از بورس فکر کنید. ‏

بیشتر بخوانید: اوراق سلف موازی استاندارد چیست؟ + فرآیند خرید این اوراق

مرحله سوم: افتتاح حساب و دریافت کد معاملاتی مشتقه

حالا نوبت به ‏ نحوه دریافت کد معاملاتی در بازار مشتقه ‏می رشد و باید به یک کارگزاری دارای مجوز و معتبر مراجعه کنید. در ‏این مرحله فرم های مخصوص اوراق مشتقه (مثلاً قرارداد آتی یا اختیار معامله) در مقابلتان گذاشته می شود که باید آن ها را ‏تکمیل کنید. در نهایت برای شما یک کد معاملاتی برای ورود به بازار مشتقه و خرید این اوراق صادر می شود.‏

مرحله چهارم: واریز وجه تضمین اولیه

اگر بخواهید اوراق قراردادهای آتی را بخرید، باید یک مبلغ مشخص را به عنوان "وجه تضمین" (مثلاً 20٪ ارزش قرارداد) در ‏حساب داشته باشید. اگر می پرسید این وجه برای چیست؟ باید بگوییم اگر در خرید ضرر کردید، این مبلغ از شما کسر ‏می شود.‏

مرحله پنجم: ثبت سفارش خرید یا فروش

حالا شما پنل معاملاتی کارگزاری را هم دارد که باید بر روی نماد مورد نظرتان کلیک کنید و خرید و فروش اوراق را انجام ‏دهید.  در این مرحله باید نوع سفارش (خرید یا فروش)، قیمت مدنظر خود و تعداد قراردادها را مشخص کنید. ‏

مرحله ششم: پایاپای و تسویه

تسویه مالی آخرین مرحله از انجام معامله اوراق بهادار مشتقه است که باید انجام دهید. اگر وارد بازارهای رسمی شده اید، ‏تسویه مالی توسط شرکت های پایاپای (مثل شرکت سپرده گذاری مرکزی در ایران) صورت می گیرد. ناگفته نماند که بعضی ‏قراردادها به صورت نقدی تسویه می شوند اما برخی دیگر همزمان با تحویل فیزیکی دارایی پایه یا کالا صورت می گیرند.‏

برای مثال اگر فرض کنیم قیمت هر سکه طلا 75 میلیون تومان است، در این صورت شما قرار آتی 3 ماهه سکه طلا را با ‏قیمت توافقی 80 میلیون تومان می خرید. اما در زمان سررسید (یعنی سه ماه بعد)، قیمت سکه به 95 میلیون تومان می رسد. ‏در این صورت شما از این معامله اوراق مشتقه 15 میلیون تومان سود می کنید.‏

بیشتر بخوانید: اوراق اختیار فروش تبعی چیست و چه کاربردی دارد؟

چه کسانی در بازار مشتقه فعالیت می کنند؟

بازیگران این بازار گروه های مختلفی هستند که عبارتند از:‏

پوشش دهندگان ریسک

این افراد با هدف محافظت در برابر نوسان قیمت وارد بازار مشتقه می شوند. در واقع آن ها صاحبان کالاهای پایه مثل ارز، ‏سهام، طلا و... هستند و می خواهند از ریسک نوسان قیمت فرار کنند. ‏

برای مثال کشاورزی که از قرارداد آتی گندم استفاده می کند تا قیمت فروش محصول خود را از قبل تثبیت کند، می خواهد ‏ریسک را پوشش دهد. ‏

سفته بازها

سفته بازی ‏هم بخشی از بازار مشتقه است که با هدف کسب سود از نوسان قیمت انجام می شود. سفته بازها اغلب هیچ دارایی ‏پایه ای ندارند و فقط از اوراق مشتقه برای گرفتن سریع سود استفاده می کنند. ‏

برای مثال آن ها بر روی نوسان قیمت سکه یا نفت وارد معامله می شوند. کسی هم که با تحلیل تکنیکال، قرارداد اختیار معامله ‏خرید/فروش باز می کند، به عنوان سفته باز وارد این معاملات شده است.‏

مؤسسات مالی و بانک ها

چهارمین گروهی که از انجام معاملات اوراق مشتقه سود بدست می آورند، موسسات مالی و بانک ها هستند که هدفشان از این ‏کار مدیریت ریسک پرتفوی، سودآوری، کنترل نوسان در بازار سرمایه و تنوع ابزارهای مالی است. ‏

برای مثال صندوق پوشش ریسک با اختیار فروش از سقوط بازار محافظت می کند.‏

افراد حقیقی

• در نهایت باید به سرمایه گذاران حقیقی هم اشاره کنیم که قدرت تحلیل بالایی دارند و با هدف کسب سود وارد این نوع ‏معاملات می شوند. ‏
• این افراد که با تحلیل تکنیکال، بنیادی یا ترکیبی وارد معاملات اوراق بهادار مشتقه می شوند، با قواعد معامله به خوبی آشنایی ‏دارند. ‏

بیشتر بخوانید: آشنایی با اوراق استصناع: مزایا و ریسک های تامین مالی با صکوک استناع

اوراق مشتقه برای چه معامله گرانی مناسب است؟

این بازار برای گروه های زیر پیشنهاد می شود:‏

• تولیدکنندگانی که می خواهند ریسک نوسانات قیمت دارایی پایه خود را در آینده مدیریت کنند، می توانند با پیش فروش در ‏‏بازار آتی، قیمت دارایی پایه خود را در زمان حال مشخص و تضمین کنند.‏
• مصرف کنندگانی که در آینده به کالاهای تحت تاثیر قیمت دلار (مثل فرش، زعفران، پسته، گندم و...) نیاز دارند، می توانند آن ‏را در زمان اکنون در بازار مشتقه تهیه کنند.‏
• سرمایه گذارانی که پیش بینی می کنند قیمت یک دارایی در آینده تغییر می کند، می توانند با فروش یا خرید آن در بازار آتی، از ‏نوسان قیمت همان دارایی سود بدست آورند.‏

مزایا و معایب اوراق مشتقه ‏

حالا نوبت به بررسی مزیت ها و چالش های این بازار مالی می رسد. به راستی این اوراق بهادار چه مزیت هایی دارند که ‏سرمایه گذاران اینقدر مجذوب خود کرده اند؟ ‏

مزایای قراردادهای مشتقه

• پوشش ریسک: اولین کاربرد این اوراق برای پوشش دادن ریسک معاملات در برابر نوسانات قیمت است. برای مثال یک ‏شرکت هواپیمایی که سوخت خود را با قیمت دلار تهیه می کند، برای جلوگیری از ریسک نوسان قیمت دلار در ماه های آینده، ‏از قرارداد آتی دلار استفاده و قیمت دلار را از قبل تثبیت می کند. ‏
• ایجاد فرصت سودآوری از نوسان قیمت: بله درست زمانی که به نظر می رسد قیمت یک دارایی پایه (طلا یا سهام) در آینده ‏افزایش می یابد، بدون خرید آن می توانید با پیش بینی قیمت، وارد معامله شوید و سود بدست آورید. ‏
• استفاده به عنوان اهرم: یکی دیگر از مزایای انواع اوراق مشتقه کاربرد به عنوان اهرم است. به این شکل که با سرمایه کم، ‏می توانید حجم زیادی از دارایی ها را در کنترل خود درآورید. برای مثال با 5 میلیون تومان وجه تضمین، می توانید قرارداد آتی ‏‏50 میلیون تومانی معامله کنید. در این صورت سود و ضرر نسبت به همان 50 میلیون محاسبه می شود و نه 5 میلیون!‏
• افزایش نقدشوندگی بازار: با ورود سرمایه گذاران مشتقه، حجم معاملات و سرعت خرید و فروش در بازار بالا می رود.‏
• امکان معامله در جهت رشد یا افت قیمت: در بازار مشتقه می توانید از رشد قیمت (در موقعیت خرید) و از افت قیمت (با ‏موقعیت فروش) سود بدست آورید. این درست برخلاف بازار سهام است که فقط زمانی که قیمت بالا می رود، سود بدست ‏می آورید. ‏

بیشتر بخوانید: اوراق مشارکت چیست و چه انواعی دارد؟ نحوه خرید، مزایا و معایب

معایب اوراق مشتقه

با همه مزیت ها اما معاملات مشتقه معایبی هم دارند:‏

• ریسک بالا: اگرچه ممکن است برای یک طرف معامله با سود همراه شود، اما طرف دیگر ممکن است ضرر کند. این اوراق با ‏اهرم مالی کار می کنند و به همین دلیل ریسک بالایی دارند. برای مثال اگر در قرارداد آتی، برخلاف پیش بینی شما قیمت 10% ‏افزایش یابد، در این صورت بخشی از سرمایه اولیه (وجه تضمین) را از دست می دهید. ‏
• ریسک استفاده از اهرم: اگرچه استفاده از اهرم می تواند سودتان را تا چند برابر افزایش دهد، اما برعکس این قضیه هم وجود ‏دارد و به همان میزان ضررتان هم چند برابر می شود. ‏
• پیچیدگی مفاهیم و معاملات: ورود به بازار مشتقه به اطلاعات کامل نیاز دارد و باید از نحوه عملکرد قراردادهای مشتقه اطلاعات ‏کامل داشته باشید. گاهی افراد تازه وارد به دلیل نداشتن اطلاعات درست در مورد ابزارهایی مثل سوآپ یا اختیار معامله دچار ‏اشتباه می شوند و در نهایت ضرر می کنند. ‏
• احتمال زیان نامحدود در بعضی ابزارها: در برخی استراتژی ها مثل فروش اختیار خرید (‏call‏)، اگر بازار خلاف جهت پیش بینی ‏حرکت کند، ممکن است باعث ضرر زیادی شود. ‏
• نوسان قیمت شدید: از آنجا که قیمت مشتقه ها به دارایی های پایه مثل نفت، طلا یا سهام وابسته است، پس تحت تاثیر عواملی ‏مثل اخبار سیاسی، نرخ ارز، تحریم ها و ... به شدت تغییر می کند. ‏
• نیاز به پیگیری روزانه: اگر بخواهید در این بازار موفق باشد، باید به طور دائم قیمت ها را زیر نظر بگیرید. چون تغییرات خیلی ‏سریع اتفاق می افتد و فرصت خروج یا کنترل ریسک از دستتان خارج می شود. ‏
• کارمزد و هزینه تسویه: بعضی قراردادها (مثل قراردادهای آتی) شامل کارمزدهای روزانه، تسویه و هزینه های دیگر هستند که ‏سود شما را در بلند مدت کم می کنند.‏
• ریسک طرف مقابل (در معاملات خارج از بورس): در بازارهای ‏OTC‏ (خارج از بورس)، ممکن است طرف مقابل قرارداد نتواند ‏به تعهداتش عمل کند که منجر به ضرر شما می شود.‏

سرمایه گذاری در اوراق مشتقه یا کرادفاندینگ؟

حالا که پای تمامی صحبت های ما در مورد اوراق مشتقه و نحوه معامله آن ها نشسته اید، شاید یکی از افرادی باشید که قصد ‏ورود به این بازار را داشته باشید. اما قبل از هرگونه تصمیم گیری برای خرید و فروش این اوراق باید با سایر روش های سرمایه گذاری پرسود هم آشنا شوید.‏

کرادفاندینگ یا طرح‌های سرمایه گذاری جمعی یکی از روش های ساده و با بازدهی بالا برای سرمایه گذاری است. در این روش شما نه به ‏تحلیل مالی و تکنیکال نیاز دارید و نه قرار است ریسک بالایی را به جان بخرید. در عین حال درآمد ثابت دوره ای هم برای ‏خود می سازید.  در انتهای قرارداد هم می توانید اصل دارایی خود را دریافت کنید.‏

دونگی یکی از شرکت های مجری کرادفاندینگ است که با مجوز شماره 98/5/108857 از فرابورس ایران و تحت نظارت ‏سبدگردان توسعه فیروزه فعالیت می کند.‏

این شرکت برای کسب و کارهای زودبازده سرمایه های لازم را جمع آوری می کند. ‏

مقایسه کرادفاندینگ در مقایسه با اوراق مشتقه

مزایای سرمایه گذاری در دونگی

مهم ترین مزیت های سرمایه گذاری در کرادفاندینگ دونگی عبارتست از:‏

• پیش بینی سود سالانه بالاتر از سود بانکی
• بدون نیاز به دانش خاصی برای سرمایه گذاری
• کمک به رشد و توسعه کسب و کارها
• جلوگیری از نوسان قیمت دارایی های پایه

بیشتر بخوانید: اوراق بدهی چیست؟ مزایا و معایب سرمایه گذاری در اوراق بدهی

نتیجه گیری

اوراق مشتقه به منظور پوشش ریسک و غلبه بر نوسان قیمت معامله می شوند. این اوراق ارزش خود را از یک دارایی پایه ‏‏(سهام، طلا، سهام و...) می گیرند و برای خرید و فروش آن ها باید اطلاعات و قدرت تحلیل بازار را داشته باشید. در این مطلب ‏به طور کامل به انواع اوراق مشتقه، کاربردها و اهداف آن ها پرداختیم. در نهایت این شما هستید که می توانید با توجه به مزایا و ‏معایب بازار مشتقه تصمیم خود را برای سرمایه گذاری در این بازار بگیرید. در پایان ما کرادفاندینگ را هم به عنوان روش ‏دیگری برای سرمایه گذاری ارائه داده ایم. امیدواریم این مطلب برایتان کاربردی و مفید بوده باشد. در صورت پیشنهاد یا سوال ‏بیشتر می توانید با ما در میان بگذارید. ‏