تاریخچه بازار سرمایه در ایران؛ بررسی روند تکامل بازار بورس

بازار سرمایه یکی از بازارهای مالی هر کشور است. در این بازار گروهی از افراد دارایی، اموال یا وجوه نقدی داشته و آن را برای سرمایه‌گذاری به دیگر بخش‌ها اعطا می‌کنند. افراد در این بازار چند نقش دارند، بعضی از آن‌ها سرمایه‌دارانی هستند که به دنبال حفظ سرمایه و ارزش بهای آن بوده و برخی شرکت‌هایی که سهام خود را در اختیار سهام‌داران قرار می‌دهند. این بازار بر پایه معاملات و خرید و فروش میان شرکت‌ها و مشتریان اداره می‌شود. در ایران هم بازار سرمایه نقش مهمی در گردش اقتصادی و اوضاع مالی کلی اجتماعی دارد. در این مطلب قصد صحبت در مورد تاریخچه بازار سرمایه در ایران، از دیروز تا امروز را داریم. 

فهرست مطالب:

• بازار سرمایه ایران از ابتدا تا کنون
• پیدایش بورس ایران 
• وضعیت فعلی بازار بورس ایران
• شکل‌گیری بازار سرمایه در ایران
• دوره‌های رشد و رکود بورس ایران
• شرایط فعلی بازار سرمایه در ایران 
• سخن پایانی 

بازار سرمایه ایران از ابتدا تا کنون

اولین بار در قرن هفدهم میلادی بود که فعالیت‌هایی شبیه به بازار بورس در جهان انجام گرفت. نخستین فعالیتی که می‌توان آن را گامی برای شروع بورس جهانی دانست، عرضه سهام یک شرکت در هلند، با هدف کاهش ریسک سفرهای دریایی بود. بعد از آن بورس جهانی شکل جدی‌تر به خود گرفت و به مرور زمان در بازارهای مالی دیگر کشورها نفوذ کرد. ایران هم از جمله کشورهایی است که بعد از همه‌گیری بازارهای بورسی، فعالیت در این زمینه را آغاز کرد.

در مورد ورود پیدایش بازار بورس ایران می‌توان به این نکته اشاره کرد که ایران از جمله کشورهایی بود که این بازار در آن دیرتر راه‌اندازی شد. در واقع زمانی که ایران به بازار بورس وارد شد، بسیاری از کشورها فعالیت بورسی خود را آغاز کرده بودند و از طریق عرضه اوراق بهادار، به ارتباط با سرمایه‌داران و انجام معاملات می‌پرداختند. در ایران اما این اتفاق دیرتر رخ داد، با این‌حال از زمان شروع به کار بورس، این بازار همواره یکی از مهم‌ترین بخش‌ها در بازار مالی ایران بوده است.

بازار بورس یا بازار سرمایه نقش مهمی در بهبود شرایط اقتصادی و تغییر آن در کشور ایجاد می‌کند. همه ساله افراد زیادی با هدف کسب سود، درآمد ثابت و افزایش ارزش پول، وجوه نقدی خود را وارد بازار بورس کرده و سپس با تحلیل و آنالیز بازار مدیریت سرمایه خود را انجام می‌دهند. این بازار گسترده، وسعت زیادی داشته و انواع مختلفی از کسب‌وکارها یا مجموعه‌ها در آن فعالیت دارند. ارتباط مجموعه‌ها با مشتریان در این بازار از طریق عرضه اوراق بهادار است. بورس در جهان یکی از مهم‌ترین بازارها است و نقش زیادی در توسعه مالی، رشد یا رکود آن کشور دارد.

پیدایش بورس ایران 

در ادامه بررسی تاریخچه بازار سرمایه در ایران از دیروز تا امروز، به پیدایش بورس و نحوه آغاز در ایران می‌پردازیم. طبق مطالعات انجام شده درباره پیدایش بورس در کشور، اولین بورس در ایران به سال 1315 بر می‌گردد. جالب است بدانید اولین اساسنامه در مورد بورس ایران توسط فردی بلژیکی به نام «ران لوترفلد» ارائه شد. این فرد پس از مطالعات گسترده در مورد تاسیس بورس در ایران، اساسنامه‌ای تنظیم و به مسئولان ارائه داد. 

در آن زمان درخواست او مورد بررسی قرار گرفت اما همزمانی با وقوع جنگ جهانی دوم و لزوم آماده‌باش کشورها در این دوران باعث شد که موضوع بورس مورد فراموشی قرار بگیرد. این موضوع تا 35 سال بعد ادامه پیدا کرد و عملا تنها تحقیقاتی در مورد بازار بورس صورت می‌گرفت. 

در سال 1341، کمیسیونی در وزارت بازرگانی و با حضور نمایندگانی از چند ارگان وزارت دارایی، بازرگانی و بانک توسعه صنعتی تشکیل شد که نتیجه آن موافقت اولیه با تاسیس بورس در کشور بود. در اواخر همان سال ، هیئتی برای راه‌اندازی بورس در ایران به کشور دعوت شدند که اعضای آن، سرپرستی بورس بروکسل و... را برعهده داشتند.

بیشتر بخوانید: بهترین سهام برای خرید در بورس

قانون تشکیل بورس ایران نهایتا در سال 1345ابلاغ شد و در مجلس به تصویب درآمد. در آن زمان بانک مرکزی به عنوان مرجعی که بیشتر ثبتی‌ها و دریافتی‌ها از سمت آن به انجام می‌رسید، شناخته شد. فعالیت اساسی این بازار در بهمن 1346 انجام شد که بورس تهران، چند معامله اساسی کرد و به بزرگ‌ترین واحد صنعتی کشور تبدیل شد. 

اولین بورس ایران 

نگاهی به تحولات بازار سرمایه ایران از سال 1346 که اولین بورس در کشور شروع به کار کرد تا چیزی حدود 13 سال بعد، نشان دهنده  استقبال بی‌نظیر مردم از این بازار جدید بود. در تاریخچه بازار سرمایه در ایران آمده که بورس به عنوان بازاری شناخته می‌شد که همه افراد با کمترین سرمایه قادر به شرکت در آن بودند و حتی اگر تجربه‌ای نداشتند هم شرکت‌های فعال در بورس آن‌ها را راهنمایی می‌کردند.

تا آن زمان چیزی حدود 142 شرکت در بازار بورس فعالیت داشتند که مجموع دارایی‌های آن‌ها به چیزی حدود 308 میلیارد ریال می‌رسید. پیروزی انقلاب اسلامی اما تغییراتی در وضعیت بورس و شرکت‌های موجود در آن ایجاد کرد. در سال‌های ابتدایی پس از پیروزی انقلاب، از میان 105 شرکت متقاضی فعالیت در بازار بورس تنها 56 شرکت فعالیت خود را ادامه دادند. 

بیشتر بخوانید: بورس کالا چیست؟ راهنمای جامع سرمایه گذاری در بورس کالا

در آن زمان مالکیت بیشتر شرکت‌های بزرگ و بنگاه‌های اقتصادی به عهده دولت بود و مسائلی مانند ملی شدن بانک‌ها، بیمه و... موجب شده بود که بنگاه‌های اقتصادی از بورس خارج شوند. در بحبوحه تلاش‌هایی که برای سرپا شدن بازار اقتصادی ایران انجام می‌گرفت، جنگ تحمیلی رخ داد که تاثیر زیادی در اوضاع اقتصادی کشور داشت. 

در زمان جنگ تحمیلی فعالیت بیشتر شرکت‌ها مختل شد اما آن‌ها که در بورس فعالیت بودند، کمتر از دیگر شرکت‌ها دچار ضرر و زیان شده و رکود بازار باعث آسیب به آن‌ها شد. همین موضوع باعث شد که پس از 8 سال دفاع مقدس، شرکت‌های زیادی برای ورود به بازار بورس اقدام کنند. 

وضعیت فعلی بازار بورس ایران

مطابق تاریخچه بورس اوراق بهادار تهران و روند تکامل بازار سرمایه ایران، بازار بورس در کشور ما روزبه‌روز در حال گسترش و پیشرفت است. این بازار امروزه به یکی از مهم‌ترین بازارهای مالی تبدیل شده و حتی نسبت به اولین سال‌های ورود آن به کشور که در بخش ابتدایی تاریخچه بازار سرمایه در ایران به آن اشاره کردیم، موفق‌تر است. هر چند بورس در ایران دوره‌های رکود مختلفی را تجربه کرده اما نمی‌توان منکر نقش پررنگ و اساسی آن در وضعیت اقتصادی کشور شد. 

بیشتر بخوانید: بهترین سرمایه گذاری با پول کم؛ سهام، صندوق یا کرادفاندینگ

یکی از تغییراتی که طی روند تکامل بازار سرمایه ایران برای بورس رخ داد، اضافه شدن سازمان‌هایی است که تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار قرار دارند. در حال حاضر چهار سازمان بزرگ یا بورس، تحت نظارت سازمان اوراق بهادار هستند که عبارتند از:

• بورس اوراق بهادار تهران، در این بازار سهام شرکت‌های مختلف، انواع اوراق بهادار مانند اوراق مشارکت و... خرید و فروش می‌شود. 
• فرابورس، در این بازار نیز سهام شرکت‌ها عرضه می‌شوند اما تفاوت آن عدم پذیرش این شرکت‌ها توسط بورس است. در واقع سازمان‌هایی که موفق به دریافت پذیرش بورس نشده و اوراق آن‌ها جداگانه دادوستد می‌شوند، از این نوع هستند. 
• بورس کالای ایران، یکی از بزرگ‌ترین و اساسی‌ترین بخش‌ها در بورس ایران، بورس کالا است. در این بخش از بازار بورس، محصولات و کالاهای مختلف عرضه و معامله می‌شوند که از جمله آن‌ها می‌توان به محصولات پتروشیمی، فلزات، محصولات کشاورزی و.... اشاره کرد. 
• بورس انرژی، این بخش از بازار بورس که چند سالی بیشتر از تاسیس آن نمی‌گذرد، مستقیما به مبحث انرژی می‌پردازد. محوریت اصلی این بخش از بازار بورس، انرژی برق است و این انرژی به عنوان یکی از مهم‌ترین حاملان انرژی برای معاملات استفاده می‌شود. 

شکل‌گیری بازار سرمایه در ایران

فرآیند شکل‌گیری بازار سرمایه در ایران را می‌توان به 4 دوره زمانی تقسیم کرد. در هر دوره این بازار با مشکلات و چالش‌هایی مواجه شد و نحوه مقابله با آن‌ها نیز در هر دوره متفاوت بود. اگر به دنبال آشنایی دقیق با بازار سرمایه بوده و در حال مطالعه تاریخچه بازار سرمایه در ایران هستید، این بخش را از دست ندهید. اولین دوره‌ای که بازار سرمایه ایران آن را تجربه کرد، پیش از انقلاب اسلامی است. در آن زمان بازار بورس با عرضه سهام‌هایی مانند بانک صنعت و معدن، شرکت نفت پارس، سیمان شمال و.... شروع به کار کرد. همان‌طور که قبلا گفتیم، پیش از انقلاب اسلامی نهایتا 105 شرکت در بازار بورس فعالیت می‌کردند. 

دومین دوره مربوط به انقلاب اسلامی است. پس از پیروزی انقلاب، بازار بورس وارد فصل جدیدی شد. در آن زمان تحولات سیاسی تاثیر زیادی در روند فعالیت بازارها گذاشت و بیشتر بازارهای بزرگ مانند بورس به حالت تعلیق درآمدند. تا پایان سال 68، تعداد شرکت‌های فعال در بازار بورس به 56 شرکت رسید. این دوره یکی از بزرگ‌ترین دوره‌های رکود بازار بورس بود. 

بیشتر بخوانید: آموزش اصول بازار سرمایه [گام های پایه و اولیه در سرمایه گذاری]

در سال 68 اما یک اتفاق جدید برای بازار بورس رخ داد و سیاست‌های دولت به توسعه و گسترش این بازار اشاره می‌کرد. در  واقع دولت به جبران مشکلات گذشته تصمیم گرفت که تعداد شرکت‌ها در بورس را افزایش داده و از این طریق به بهبود وضعیت اقتصادی نیز کمک کند. این دوره یکی از پررونق‌ترین دوره‌های بازار بورس بود. ارائه سهام به شکل‌های مختلف باعث می‌شد که روز به روز متقاضیان ورود به این بازار بیشتر شوند. در نهایت چهارمین دوره از سال 1383 به بعد که روند رشد صعودی ناگهان تغییر کرد و در بعضی مواقع با نوسان هم مواجه می‌شود. 

دوره‌های رشد و رکود بورس ایران

بازار بورس و سرمایه ایران در طی سال‌هایی که از آغاز به کار آن می‌گذرد، رشدها و رکودهای زیادی را تجربه کرده است. این وضعیت و فراز و فرود انجام شده باعث شده که این بازار هنوز به ثبات مورد نیاز نرسیده باشد. طبق تاریخچه بازار سرمایه در ایران، اصلی‌ترین رشد این بازار مربوط به دوره سوم یعنی حوالی سال 83 بود. در این زمان اوراق قرضه به شکل‌های مختلف در میان سرمایه‌داران عرضه می‌شدند و همین موضوع باعث می‌شد که استقبال خوبی از این بازار شود. عرضه سهام شرکت‌های دولتی که توسط بورس انجام می‌شد، عرضه سهام در بانک‌ها، اختصاص عرضه سهام به کارگران و... همگی باعث شدند که بازار بورس و سرمایه در این دوره بسیار مورد توجه باشند. 

بعد از آن و همزمان با ورود به چهارمین دوره یعنی از سال 84، تحولات زیادی در این بازار ایجاد شد که بخشی از آن‌ها به رکود بازار بورس ایران منجر شدند. از جمله این تحولات می‌توان به تصویب قانونی جدید تحت عنوان قانون بازار اوراق قرضه اشاره کرد. این قانون زمینه‌ساز توسعه و گسترده‌سازی بورس در کشور بود و براساس آن بخش نظارتی و عملیاتی بورس تفکیک شدند. پس از آن اما نبود قیمت‌گذاری‌های دقیق، عدم رسیدگی به بازار بورس و... باعث شد که شرایط آن با رکود مواجه شده و اوضاع روز به روز سخت‌تر شود. 

شرایط فعلی بازار سرمایه در ایران 

در حال حاضر بازار سرمایه به شکل‌های مختلفی فعال است و مردم هنوز هم می‌توانند سرمایه خود را در آن قرار دهند. بازارهای سرمایه ایران که تا اینجا به بررسی آن‌ها پرداختیم، تحت تاثیر عوامل اقتصادی، تقاضای مردم و.... قرار دارند. با توجه به اینکه بازارهای فعال در بخش سرمایه فراوان هستند، در صورت بروز مشکل بیشتر آن‌ها تحت تاثیر قرار می‌گیرند. 

بیشتر بخوانید: سبدگردانی چیست و چه مزایایی دارد؟

یکی از بازارهای مطمئن در شرایط فعلی ایران، بازار سرمایه‌گذاری به صورت جمعی است. در این روش سرمایه‌گذاری که از سال 93 راه‌اندازی شد، شرکت‌ها برای انجام پروژه‌های خود از کمک‌های دیگر افراد استفاده کرده و از این طریق هم خدمتی به جامعه دارند و هم اوضاع خود را بهبود می‌بخشند.

طبق تاریخچه بازار سرمایه در ایران، این روش سرمایه‌گذاری جدید، نسبت به بسیاری از روش‌ها در چند سال اخیر پرطرفدارتر بوده و مزایای بیشتری دارد. این روش که نام دیگر آن کرادفاندینگ است در دونگی به طور کامل معرفی شده است. کافی است به سایت دونگی مراجعه کرده و شرایط این بازار را بررسی کنید.

سخن پایانی 

موفقیت بازار سرمایه در ایران روز به روز بیشتر می‌شود و این موضوع مدیون روش‌های جدید مانند کرادفاندینگ است که به آن افزوده شده و ریسک کمتری دارد. با این‌حال، چالش‌ها و فراز و نشیب‌ها همواره در مسیر وجود دارند و عبور از آن‌ها تنها از عهده افراد سخت‌کوش یا رهبران قوی بر می‌آید.