راز پنهان تعاونی ها: چرا با وجود پتانسیل بالا، در ایران شکست می خورند؟

در شرایط پرچالش اقتصاد جهانی، تعاونی ها به عنوان نهادی با ساختار مالکیت جمعی و کنترل دموکراتیک، ظرفیت بالایی برای تحقق توسعه پایدار دارند. اما در ایران، این نهادها هنوز نتوانسته اند جایگاه واقعی خود را پیدا کنند و ضعف های ساختاری، حکمرانی نامناسب و محدودیت های مالی، موانع اصلی پیش روی آنها هستند. این گزارش تحلیلی با تکیه بر پژوهش های دکتر جمال سلیمانی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه اقتصاد، ضمن بررسی این چالش ها، راهکارهای ارتقا نقش تعاونی ها را مورد بررسی قرار می دهد.

دکتر سلیمانی معتقد است که تعاونی ها با ساختاری مبتنی بر مالکیت جمعی، قابلیتی کلیدی برای ایجاد توازن میان بهره وری اقتصادی، انسجام اجتماعی و حفاظت از محیط زیست دارند. او تاکید می کند که این نهادها، برخلاف ساختارهای اقتصادی مرسوم، بر منطق حداکثرسازی سود استوار نیستند، بلکه هدفشان پاسخ گویی به نیازهای واقعی اعضای خودشان است.

با وجود این ظرفیت های قانونی، دکتر سلیمانی اشاره می کند که واقعیت های آماری و عملکردی تعاونی ها در ایران، هنوز با پتانسیل آنها همخوانی ندارد. او 5 مانع اصلی را در این مسیر تشریح می کند.

اولین و شاید مهم ترین مانع، ضعف حکمرانی است. به گفته دکتر سلیمانی، تمرکز تصمیم گیری در سطوح بالا، مشارکت محدود اعضا و نبود شفافیت مالی، این نهادها را از منطق اصلی خود یعنی پاسخ گویی دور کرده است.

دومین چالش، محدودیت های مالی است. او می گوید ماهیت مالکیت جمعی و نگاه ریسک گریز نظام بانکی، دسترسی تعاونی ها به منابع مالی و وام ها را بسیار دشوار کرده است.

ضعف برند و بازار، سومین مانع است. فقدان یک برند ملی مشخص برای محصولات تعاونی و استفاده از رویکردهای سنتی در بازاریابی، موجب کاهش دیده شدن این محصولات در بازار رقابتی امروز شده است.

چهارمین مشکل، پیچیدگی نهادی و بوروکراتیک است. به گفته این پژوهشگر، تعدد نهادهای متولی در حوزه تعاون و تداخل ماموریت های آنها، منابع محدود تعاونی ها را هدر می دهد.

در نهایت، شکاف دیجیتال به عنوان پنجمین مانع عمل خواهد کرد. دکتر سلیمانی خاطرنشان می کند که بسیاری از تعاونی ها فاقد زیرساخت های فناورانه لازم هستند و از ظرفیت های اقتصاد داده محور بهره نمی برند.

این کارشناس اقتصادی برای هر یک از این چالش ها، راهکارهای مشخصی را نیز پیشنهاد می دهد. برای مقابله با ضعف حکمرانی، او تدوین و اجرای یک «کُد حکمرانی تعاونی» با شاخص های شفاف و نظام گزارش دهی عمومی را راهگشا می داند.

برای حل مشکل محدودیت های مالی، راهکارهایی چون ایجاد «صندوق های توسعه تعاونی» و طراحی ابزارهای تامین مالی جمعی (کرادفاندینگ) با چارچوب های نظارتی کارآمد پیشنهاد شده است.

در حوزه بازاریابی، او بر لزوم شکل دهی یک «برند ملی برای محصولات تعاونی» و توسعه شبکه های بازاریابی مشترک تاکید می کند تا قدرت رقابت آنها افزایش یابد. برای رفع پیچیدگی های نهادی، تدوین یک «سند راهبرد ملی تعاون» با مشارکت تمام نهادها و بازطراحی تقسیم کار میان آنها ضروری است.

در نهایت، برای پر کردن شکاف دیجیتال، سرمایه گذاری در زیرساخت های فناورانه و توسعه مهارت های داده محور برای بهبود بهره وری و شفافیت، ضروری است.

دکتر سلیمانی به ظهور نسل جدیدی از «تعاونی های داده محور» در جهان اشاره می کند که با مالکیت اشتراکی داده ها، علاوه بر حفظ حقوق دیجیتال اعضا، امکان استخراج ارزش اقتصادی جدید از داده ها را فراهم می آورند. او همچنین با اشاره به تجربه های موفق تعاونی ها در کشورهای دیگر، می گوید در ایران نیز ترکیب سازمان یافتگی تعاونی با پشتیبانی پژوهشی و فناوری، می تواند به افزایش بازدهی سرمایه و پایداری اشتغال، به ویژه در مناطق کمتر توسعه یافته، منجر شود.

به گفته این پژوهشگر، عبور از نگاه صرفا حمایتی به رویکرد توسعه محور در سیاست گذاری برای تعاونی ها، یک ضرورت راهبردی برای ایران است. او تاکید دارد که وقتی تعاونی ها در بستری متکی بر حکمرانی شفاف، دسترسی موثر به منابع مالی و زیرساخت های دیجیتال فعالیت کنند، می توانند نقش مهمی در اشتغال پایدار, کاهش نابرابری و حفاظت از محیط زیست داشته باشند.

تامین مالی جمعی نبض جدید تعاونی ها

همانطور که کارشناسان به درستی اشاره می کنند، یکی از راهکارهای مهم برای حل بحران «محدودیت های مالی» تعاونی ها، استفاده از ابزارهای تامین مالی جمعی (کرادفاندینگ) است.

پلتفرم دونگی دقیقا همین راهکار پیشنهادی را به یک واقعیت در دسترس تبدیل کرده است. دونگی با فراهم کردن مسیری شفاف و کارآمد، به تعاونی های مولد اجازه می دهد تا با عبور از سد نظام بانکی، سرمایه مورد نیاز خود را مستقیما از مردم جذب کنند. این فرآیند نه تنها مشکل مالی را حل می کند، بلکه با الزام به ارائه گزارش های شفاف، به بهبود «حکمرانی» و با معرفی آن ها به هزاران سرمایه گذار، به تقویت «برند» آن ها نیز کمک می کند.