چرا سود سرمایه گذاری کرادفاندینگ حلال و سود بانکی حرام است؟

سود بانکی از نگاه اسلام، یکی از موضوعات بحث‌برانگیز شرعی است که از گذشته تا امروز مورد بحث و بررسی علمای دینی واقع شده است. همچنین سرمایه گذاران در این مورد پرسش‌های زیادی را مطرح می‌کنند. ما می‌توانیم دیدگاه اسلام نسبت به سود بانکی را از دریچه نگاه اهل سنت و پیروان تشیع بررسی کنیم تا به پاسخ این پرسش برسیم. آیا سود بانکی حرام یا مکروه است؟ اگر پاسخ برخی مثبت است، آیا روش‌های دیگر سرمایه گذاری از جمله کرادفاندینگ یا تامین مالی جمعی می‌توانند از نظر شرعی جایگزین سپرده گذاری در بانک شوند.

امروز در مجله دونگی موضوع سود بانکی از نگاه شرعی را دقیق‌تر بررسی می‌کنیم و در کنار آن بررسی نظرات اندیشمندان اهل تسنن و پیروان تشیع را در این خصوص زیر ذره‌بین قرار می‌دهیم. سپس به این سوال که آیا سرمایه گذاری حلال است و کدام روش سرمایه گذاری شرعی است پاسخ خواهیم داد. در نهایت به روش کرادفاندینگ، بهترین سرمایه گذاری شرعی و حلال می‌پردازیم.

در ادامه با ما همراه باشید.

فهرست محتوا

• سود بانکی از نگاه اسلام
• آیا سود بانکی از نظر اهل تسنن حلال است؟
• با فعالیت تجاری بانک، سود بانکی حلال می‌شود؟
• تامین مالی جمعی و کسب سود حلال
• کرادفاندینگ ؛ سرمایه گذاری حلال اسلامی
  • ضروریات
  • حاجیات
  • تحسینیات
• جمع‌بندی

اگر اقتصاد اسلامی را در نظر بگیریم و مفهوم آن که به معنی اجرای فرایندهای اقتصادی و البته معنویت بخشی به ارزش‌های مادی است را بپذیریم، به مبحث بانکداری اسلامی هم می‌توانیم نگاه ویژه‌ای داشته باشیم. در بانکداری اسلامی فرض بر این است که بانک‌ها در فعالیت‌های حرام سرمایه گذاری نمی‌کنند، اعتبارات را عادلانه توزیع می‌کنند و همچنین  مطلقا از پرداخت ربا و ایجاد نظام ربوی اجتناب می‌کنند. ربا به معنی سود ناعادلانه است و معنای منفی دارد چون در اسلام به سودی ربا گفته می‌شود که دریافت کننده در ازای آن هیچ گونه فعالیت یا مشارکتی انجام نمی‌دهد. 

سود بانکی از نگاه اسلام

با توجه به این پیش‌فرض بانک‌ها در کشورهای اسلامی وارد فعالیت‌های سوداگرانه که جزییات سرمایه گذاری در آن مشخص نیست نمی‌شوند. علاوه بر این بابت سپرده گذاری در بانک، سود بانکی از قبل مشخص به سرمایه گذاران پرداخت نمی‌کنند. این موضوع به قدری اهمیت داشته که مجلس شورای اسلامی در سال 1362 قانونی را با عنوان «عملیات بانکی بدون ربا» تصویب کرد. این قانون که از سال 1363 اجرایی شد، ناظر بر این نکته است که وقتی ما سرمایه خود را در اختیار بانک قرار می‌دهیم و انتظار دریافت سود را هم داریم؛ بانک موظف است در فعالیت‌های تجاری، مولد و حلال سرمایه گذاری کند و در نهایت بعد از کسر کارمزد، باقیمانده سود حاصل شده را به ما بازگرداند. اما این دیدگاه رایج اهل تشیع و اندیشمندان دینی با مذهب شیعه است در حالیکه علمای اهل سنت و پیروان تسنن نسبت به سود بانکی به دلیل شیوه حصول و محاسبه آن از نگاه اسلام نظر دیگری دارند. 

آیا سود بانکی از نظر اهل تسنن حلال است؟

بین 8 تا 10 درصد از جمعیت ایران را اهل سنت تشکیل می‌دهند. مذاهب اهل سنت در ایران شافعی، حنفی، حنبلی و مالکی هستند. سنی مذهبان ایران که بعد از شیعیان بزرگ‌ترین گروه مذهبی هستند بیشتر در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، سیستان و بلوچستان، خراسان، گلستان و گیلان زندگی می‌کنند.  

سود بانکی به مدل اجرایی آن از نگاه اسلام در بینش تعدادی لز اندیشمندان اهل تسنن حرام است و برخی عنوان ربا به آن می‌دهند. علمای اهل سنت برای این موضوع به یکی از آیه‌های سوره بقره در قرآن اشاره می‌کنند.

در آن آیه آمده است:

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از عذاب خدا پرهیز نمایید و از گرفتن باقیمانده ربا خودداری کنید. اگر به راستی اهل ایمانید و اگر از این کار شنیع دست بردار نشوید باید با خدا و پیامبر (ص) اعلان جنگ کنید و هرگاه از گرفتن ربا بازگشتید و توبه کردید تنها حق بازپس گرفتن اصل مال خودتان را دارید تا نه شما ظلم کنید و نه کسی به شما ظلم کند.»

بر اساس این آیه، آن چیزی که بدون تجارت، زحمت یا مشارکت خاصی به اصل سرمایه ما اضافه شود و در شکل سود پرداخت شود، حرام است و قابل قبول نیست. همچنین تنها راه مقابله با این شیوه از سرمایه گذاری و دریافت ربا، توبه است که به معنی صرفا دریافت اصل سرمایه بعد از سرمایه گذاری است. مگر اینکه از قبل مشخص شده باشد که ما در فرایند سرمایه گذاری مشارکت داریم و سود و زیان یک سرمایه گذاری کاملا بر روی فعالیت اقتصادی ما اثر می‌گذارد. 

بنابراین اگر ما از علمای اهل سنت بپرسیم که سرمایه گذاری حلال و وضعیت سود بانکی به شیوه اجرایی فعلی از نگاه اسلام چگونه است؟، پاسخ می‌دهند که دریافت سود مشخص بانکی در ازای سپرده گذاری در بانک حلال نیست. حتی اگر زکات یا خمس سود بانکی دریافت شده هم پرداخت شود باز هم نمی‌توان آن را حلال قلمداد کرد. حتی بعضی از علمای اهل سنت گفته‌اند صدقه دادن یا استفاده از این سود در فعالیت‌های خیریه هم جایز نیست و باید کاملا از آن صرف نظر کرد.

این عقیده هم از اینجا نشات می‌گیرد که سود بانکی نه به شخص سرمایه گذار تعلق دارد و نه بانک می‌تواند ادعای مالکیت آن را داشته باشد. به همین دلیل نمی‌توان از مالی که منشا آن مشخص نیست برای کارهای خیریه یا کمک به افراد نیازمند استفاده کرد.

با فعالیت تجاری بانک، سود بانکی حلال می‌شود؟

البته سوال‌هایی هم در اینجا برای ما مطرح می‌شوند. مثلا اینکه چون بانک هم ممکن است ورشکسته شود، پس صاحب سپرده بانکی هم ضرر می‌کند، بنابراین آیا سود بانکی حلال نیست؟

علمای اهل تسنن در متون مربوط به سود بانکی از دیدگاه اسلام در پاسخ به این سوال به این نکته اشاره می‌کنند که ورشکستگی بانک از موارد استثنا محسوب می‌شود و قواعد اسلامی را نمی‌توان به خاطر استثناها تغییر داد. از سوی دیگر چون همه سرمایه گذاران با نیت کسب سود در بانک سپرده گذاری می‌کنند، سود بانکی حاصل همچنان حرام است. 

گروه دیگری از افراد هم به این موضوع اشاره می‌کنند که بانک‌ها با سپرده‌های افراد فعالیت تجاری انجام می‌دهند و در واقع با سرمایه کار می‌کنند پس دریافت سود بانکی چه اشکالی دارد؟

در اینجا هم پاسخ علمای اهل سنت این بوده که چون سرمایه گذار در فعالیت تجاری شرکت ندارد و از طرفی قراردادی هم بین بانک و سپرده گذار مبنی بر مشارکت در فعالیت تجاری بانک امضا نشده است، پس نمی‌توان سود بانکی را حلال دانست. علاوه بر این صاحبان حساب‌های بانکی به هیچ وجه خودشان را در قبال ورشکستگی یا خسارت بانک مسئول نمی‌دانند و در صورت بروز بحران‌های بانکی، انتظار دارند تمام سرمایه‌شان را به طور کامل از بانک پس بگیرند. به همین دلیل باز هم سود بانکی  از نگاه اسلام، مخصوصا برای اهل تسنن قابل پذیرش نیست.

اکنون سوال این است که از نظر اهل تسنن چه سودی حلال است و کدام روش سرمایه گذاری شرعی است؟ آیا می‌توان شیوه جایگزینی برای سرمایه گذاری و کسب سود اقتصادی را معرفی کرد که از نظر اسلام حلال باشد و توسط پیروان اهل سنت و تشیع پذیرفته شود؟ جایگاه روش تامین مالی جمعی یا کرادفاندینگ در اقتصاد اسلامی چیست؟

تامین مالی جمعی و کسب سود حلال

تامین مالی جمعی یا کرادفاندینگ یکی از ابزارهای جدید سرمایه گذاری برای کسب سود و درآمد و البته تامین نیازهای مالی کسب و کارهای مختلف است. به عبارت دقیق‌تر در مدل کرادفاندینگ مدیر یک کسب و کار با هدف توسعه فعالیت تجاری‌اش، نیاز خود به سرمایه را اعلام می‌کند. در مرحله بعدی یک پلتفرم دارای مجوز کرادفاندینگ، جزییات درخواست سرمایه پذیر یا همان مدیر را اعلام می‌کند. (یا به عبارت دقیق‌تر، اوراق بهادار رسمی مشارکت در آن طرح را منتشر می‌کند.) سرمایه گذاران با اطلاع از این فراخوان بر روی این طرح سرمایه گذاری می‌کنند. (یا به عبارت دقیق‌تر، اوراق بهادار منتشر شده برای آن طرح را خریداری می‌کنند.)

پس از جمع‌آوری وجوه، مبلغ جمع‌آوری شده هم در اختیار کسب‌وکار گذاشته می‌شود. کسب‌وکار با پول جمع‌آوری شده طرح توسعه از قبل اعلام شده خود را اجرایی کرده و گزارش‌های دوره‌ای به سرمایه‌گذاران می‌دهد. در پایان دوره از قبل تعیین شده برای اجرای طرح نیز سود و زیان احتمالی سرمایه‌گذاری مشخص شده و با فرمول از قبل تعیین شده، بین کسب‌وکار و سرمایه‌گذاران تقسیم می‌شود.

همین ساختار به ظاهر ساده اما کارآمد باعث شده تا کرادفاندینگ از نگاه اسلام به عنوان یکی شیوه سرمایه گذاری حلال شناخته شود. کرادفاندینگ از نظر اهل سنت و پیروان تشیع ابزار بهتری برای محافظت از دارایی سرمایه گذاران است. علاوه بر این امکان تنوع در سرمایه گذاری و تامین سریع‌تر نیازهای مالی کسب و کارها برای توسعه را نیز فراهم می‌کند.

در کنار این ویژگی‌های مثبت، سود شرکت در طرح های تامین مالی جمعی نیز معمولا بالاتر از سپرده‌های بانکی و صندوق‌های درآمد ثابت است. هر چند که احتمال ضرر در این سرمایه‌گذاری‌ها هم وجود دارد که به لطف بررسی‌های موشکافانه و دقیق، پلتفرم‌ها سعی می‌کنند تا این احتمال را تا جای ممکن پایین بیاورند. اما اصلی‌ترین ویژگی کرادفاندینگ، بدون ربا بودن این نوع از سرمایه گذاری است که منجر به کسب سود حلال می‌شود. 

کرادفاندینگ؛ سرمایه گذاری حلال اسلامی

کرادفاندینگ که در بعضی از متون اقتصادی جمع سپاری مالی هم نامیده می‌شود، ویژگی‌هایی دارد که آن را به یک سرمایه گذاری حلال نسبت به دریافت سود از حساب بانکی تبدیل می‌کند. ما تا اینجا سود بانکی از نگاه اسلام را بررسی کردیم. در ادامه به تفاوت مدل کرادفاندینگ و اینکه چرا این مدل از سرمایه گذاری هم از نظر اهل تسنن و هم اهل تشیع حلال است می‌پردازیم.

آن مواردی که باعث شده سود کرادفاندینگ حرام نباشد عبارتند از:

• ضروریات
• حاجیات
• تحسینیات

این‌ها سه نوع از مصحلت در اسلام هستند که بر اساس آنها می‌توانیم ببینیم شرکت در یک فعالیت اقتصادی تا چه میزان به مصحلت ما است و اگر این میزان با این سه معیار توجیه شود، سود حاصل از کرادفاندینگ حلال است.

ضروریات

منظور از ضروریات اموری هستند که سعادت دنیوی و اخروی ما را تامین کنند. حفظ عقل و حفظ مال از جمله ضروریات مهم در زندگی انسان‌ها هستند. از آنجایی که سرمایه گذاری بر روی طرح های تامین مالی جمعی برای توسعه کسب و کارها یک ضرورت محسوب می‌شود و توسعه کسب و کارها هم منوط به این مبالغ جمع‌آوری شده است، بنابراین کرادفاندینگ با ضروریات تطابق دارد و سود حاصل از آن برای سرمایه گذاران حلال است. 

حاجیات

حاجیات که در بحث سود بانکی از نگاه اسلام هم مورد توجه قرار گرفته‌اند؛ اموری هستند که رعایت آنها زندگی انسان‌ها را آسان‌تر و مشقت‌های زندگی را کمتر می‌کنند. از آنجایی که کارآفرینان و یا صاحبان کسب و کار در تامین مالی از طریق بانک‌ها و یا سایر موسسات مالی با دشواری روبه‌رو می‌شوند و به دنبال آن چرخ اقتصاد در جامعه اسلامی متوقف می‌شود، بنابراین سرمایه گذاری در کرادفاندینگ مطابق با حاجیات است و باعث کاهش سختی در فرایندهای راه‌اندازی یک کسب و کار می‌شود.

تحسینیات

مصالح تحسینی مواردی هست که اگر آنها را انجام دهیم، کیفیت زندگی ما افزایش پیدا می‌کند. مثلا اینکه از جواهرات استفاده کنیم یا در هنگام بیرون رفتن از خانه عطر بزنیم، داریم از تحسینیات صحبت می‌کنیم. تامین مالی جمعی هم به کسب و کارهای مختلف کمک می‌کند تا با گسترش فعالیت‌های تجاری و اقتصادی، موفقیت بیشتری داشته باشند که این امر منجر به تقویت اقتصاد اسلامی و حتی کاهش فقر در جامعه می‌شود. به همین دلیل تامین مالی جمعی یکی از روش های سرمایه گذاری حلال و قابل قبول از نگاه اسلام است. 

از دیدگاه اهل سنت حتی اگر زکات یا خمس سود بانکی دریافت شده هم پرداخت شود باز هم نمی‌توان آن را حلال قلمداد کرد.

علاوه بر بحث مصلحت‌ها،‌ عوامل دیگری از جمله دریافت مشورت از اندیشمندان اهل سنت و پیروان تشیع و اِعمال عقد اسلامی مضاربه در روش کرادفاندینگ و همچنین جلوگیری از فعالیت سوداگرانه باعث شده تا این شکل مدرن از سرمایه گذاری حلال و حتی موثر و کارآمد هم باشد بر خلاف سود بانکی که از نگاه اسلام و اهل تسنن حرام است.    
دونگی به عنوان یکی از پلتفرم های فعال در حوزه تامین مالی جمعی طرح های توسعه کسب‌وکارها، بر اساس موازین اسلامی و رعایت عقد مضاربه که پیش‌تر به آنها اشاره کردیم طراحی شده و خدمات خود را در اختیار سرمایه گذاران و سرمایه پذیران قرار داده است. سرمایه گذاری بر روی طرح های دونگی و کسب سود از سرمایه گذاری کرادفاندینگ نه تنها از دیدگاه اهل سنت و پیروان تشیع حلال است، بلکه می‌تواند زیرساخت‌های اساسی مورد نیاز برای شکوفایی اقتصادی بر اساس اصول بانکداری اسلامی را نیز فراهم کند.

جمع‌بندی

در این مقاله از مجله دونگی تلاش کردیم به پرسش‌های «آیا سود بانکی حرام است؟» و «چه سودی حلال است؟» پاسخ دهیم. ما دیدگاه‌های اهل سنت و پیروان تشیع را در این مورد مرور کردیم و به این نتیجه رسیدیم که در مجموع دین اسلام دریافت سود که برای آن هیچ گونه زحمت یا فعالیتی اتفاق نیفتاده باشد را حلال نمی‌داند. بسیاری از علمای اهل سنت معتقدند دریافت سود بانکی حرام است و حتی پرداخت زکات، خمس یا انجام امور خیریه با این سود باعث حلال شدن آن نمی‌شود.

اما در مدل سرمایه گذاری با تامین مالی جمعی با رعایت اصول اسلامی همچون عقد مضاربه، ایجاد شفافیت در طرح‌های سرمایه گذاری، مطابقت با مصالح اسلامی از جمله ضروریات، حاجیات و تحسینیات و البته جلوگیری از فعالیت‌های سوداگرانه اقتصادی شرایطی را فراهم کرده که کسب سود در آن نه تنها حرام نیست، بلکه یک سرمایه گذاری حلال و پذیرفته شده است و زمینه رشد کسب و کارها و تقویت اقتصاد را نیز فراهم می‌کند.