اگر یکی از طرفین (اغلب فروشنده اختیار) که باید تعهد خود را انجام دهد، از این کار امتناع کند، نکول در اختیار معامله رخ داده است. نکول در قرارداد اختیار معامله به معنی عدم ایفای تعهد فروشنده اختیار در سررسید است. نکول در معاملات که بیشتر در بازارهای رسمی مثل بورس اتفاق می‌افتد، ضامن اجرای تعهدات طرفین قرارداد خواهد بود.
نکول در قرارداد اختیار معامله کاربرد دارد و به معنای عدم انجام تعهد توسط یکی از طرفین قرارداد است. قرارداد اختیار معامله قراردادی است که به خریدار حق می‌دهد تا در یک بازه زمانی مشخص، یک دارایی پایه (مثل سهام، کالا یا ارز) را با قیمت توافق‌شده بخرد یا بفروشد. در عوض، خریدار بابت این حق مبلغی به فروشنده پرداخت می‌کند که به آن حق اختیار گفته می‌شود.
در این میان نکول در اختیار معامله زمانی اتفاق می‌افتد که خریدار یا فروشنده نتواند تعهدات خود را طبق قرارداد انجام دهد. به همین دلیل آشنایی با این مفهوم اهمیت زیادی دارد و می‌تواند برای طرف متخلف معامله، زیان مالی مستقیم، اعمال جریمه و محدودیت‌های معاملاتی را ایجاد کند و حتی بر عملکرد کلی بازار سرمایه تأثیر منفی بگذارد.
در ادامه این مطلب مجله دونگی به نحوه نکول قرارداد آپشن و دلایل و پیامدهای آن پرداخته‌ایم که با خواندن آن دانش کافی درباره این مفهوم و ریسک‌های مرتبط با آن را کسب می‌کنید.
نکول در اختیار معامله به وضعیتی گفته می‌شود که یکی از طرفین قرارداد (خریدار یا فروشنده اختیار به تعهد خود) طبق مفاد قرارداد عمل نکند. به عبارت دیگر، اگر در اختیار خرید، فروشنده اختیار (نویسنده قرارداد) پس از اعمال اختیار توسط خریدار، دارایی پایه را تحویل ندهد یا از پرداخت مابه‌التفاوت خودداری کند، نکول رخ داده است.
گفتنی است اگر در قرارداد اختیار فروش، خریدار اختیار آن را اعمال کند، اما فروشنده از خرید دارایی پایه طبق قیمت توافق‌شده سر باز زند، باز هم نکول محسوب می‌شود.
به طور کلی نکول در قرارداد اختیار معامله به معنای عدم ایفای تعهد در سررسید است که می‌تواند توسط فروشنده اختیار صورت بگیرد.
در بازارهای رسمی از جمله بورس، برای جلوگیری از این اتفاق، اتاق پایاپای اجرای تعهدات طرفین معامله را تضمین می‌کند. به طوری که با دریافت وجه تضمین از طرفین، ریسک نکول را از بین می‌برد.
دلایل اصلی وقوع نکول در قراردادهای اختیار معامله را از چند جهت می‌توان بررسی کرد که در ادامه به آن‌ها پرداخته‌ایم.
گاهی فروشنده اختیار معامله به دلیل نداشتن پول یا دارایی کافی، نمی‌تواند تعهد خود را انجام دهد و نکول اتفاق می‌افتد. برای مثال فرض کنید علی اختیار خرید سهام شرکت "الف" را به رضا فروخته است؛ یعنی اگر رضا بخواهد، علی باید سهام را به او بدهد. اما چون در روز اعمال، قیمت سهام بالا رفته است و علی باید سهام را به قیمت جدید بخرد و تحویل دهد و برای خرید آن پول کافی ندارد، در نتیجه، دچار نکول می‌شود و از پس تعهد مالی خود برنمی‌آید.
یکی دیگر از دلایلی که باعث نکول در قراردادهای آتی می‌شود، زمانی است تغییرات ناگهانی قیمت‌هاست. به نحوی که باعث می‌شود یکی از طرفین ضرر سنگینی متحمل شود و نتواند تعهد خود را انجام دهد.
برای مثال فرض کنید فروشنده اختیار فروش متعهد شده است در صورت اعمال اختیار، سهام را به قیمت مشخصی از خریدار بخرد. اما ناگهان بازار سقوط می‌کند و قیمت سهام خیلی پایین می‌آید. در این صورت فروشنده باید سهام را بسیار گران‌تر از قیمت بازار بخرد، اما به دلیل زیان سنگین، نمی‌تواند از پس هزینه آن برآید و نکول از سوی او اتفاق می‌افتد. در واقع این هم نکول به‌دلیل نوسانات بازار رخ می‌دهد.
یکی دیگر از دلایل اصلی نکول در اختیار معامله، ورود سرمایه‌گذاران مبتدی به بازار است که به طور دقیق نمی‌دانند فروشنده اختیار، متعهد به اجرای قرارداد است و فقط خریدار حق انتخاب دارد.
برای مثال یک معامله‌گر تازه‌وارد اختیار فروش می‌نویسد (می‌فروشد) و فکر می‌کند اگر خریدار بخواهد قرارداد را اجرا کند، او هم می‌تواند قبول نکند! اما در واقع او موظف است سهام را طبق قرارداد بخرد. پس وقتی زمان اعمال می‌رسد، او از این موضوع خبر ندارد یا آماده خرید نیست؛ در نتیجه نکول رخ می‌دهد.
نکول در قراردادهای اختیار معامله پیامدهای مالی و حقوقی را به دنبال دارد. در واقع، کسی که به تعهد خود عمل نکند، علاوه‌بر زیان مالی و پرداخت جریمه، در آینده از انجام معاملات نیز محروم می‌شود.
مهم‌ترین و اصلی‌ترین پیامد نکول، به زیان مالی مربوط می‌شود. هر زمان که یکی از طرفین نکول می‌کند، طرف مقابل دچار زیان واقعی می‌شود؛ چون یا معامله انجام نشده یا مجبور است همان دارایی را با قیمت بالاتر یا پایین‌تر از بازار تهیه کند.
برای مثال فرض کنید خریدار اختیار خرید، حق دارد سهام شرکت "فولاد" را با قیمت 1000 تومان از فروشنده بخرد، اما فروشنده نکول می‌کند و سهام را تحویل نمی‌دهد. در این زمان، قیمت سهم در بازار 1300 تومان است. پس خریدار مجبور می‌شود سهام را از بازار آزاد و با قیمت بالاتر بخرد و به‌ازای هر سهم، 300 تومان ضرر مستقیم پرداخت کند.
پیامد حقوقی نکول در معاملات که بیشتر در بازارهای رسمی از جمله بازار بورس اتفاق می‌افتد، ضامن اجرای تعهدات طرفین قراردادهای اختیار معامله است. برای مثال در بورس ایران، اتاق پایاپای به‌عنوان ضامن اجرای تعهدات وارد عمل می‌شود و اگر یکی از طرفین نکول کند، وجه تضمین او ضبط و بخشی از آن به‌عنوان جریمه نکول، به طرف مقابل پرداخت می‌شود.
برای روشن‌تر شدن این موضوع، فرض کنید فروشنده اختیار در بورس، نکول کند. در این صورت بورس از وجه تضمین او برای جبران خسارت خریدار استفاده و مبلغی را به‌عنوان جریمه دیرکرد یا نکول از حساب او کسر می‌کند. این سازوکار باعث می‌شود نکول در بازارهای رسمی همچون بورس کاهش یابد.
یکی دیگر از پیامدهای حقوقی نکول، محرومیت از ورود به بازار مشتقه است. این بازار بخشی از بازار مالی است که در آن ابزارهایی معامله می‌شوند که ارزش آن‌ها از دارایی دیگری مشتق می‌شود و به همین دلیل به آن "مشتقه" می‌گویند. در این بازار دارایی پایه شامل سهام، شاخص بورس، کالا، ارز یا حتی نرخ بهره است. هدف اصلی از معاملات در این بازار، مدیریت ریسک، پوشش نوسانات قیمت و گاهی کسب سود از تغییرات آتی قیمت‌هاست.
اما اگر یکی از طرفین قرارداد اختیار معامله دچار نکول شود، از ورود به این بازار محروم می‌شود. برای مثال اگر یک معامله‌گر چندین بار در بورس کالای ایران نکول کند یا وجه تضمین کافی نداشته باشد، کد معاملاتی او تعلیق می‌شود و دیگر اجازه شرکت در معاملات اختیار معامله را ندارد. البته این محرومیت تا زمانی است که بدهی خود را تسویه کند و صلاحیت او دوباره تأیید شود.
بازار مشتقه که شامل قراردادهای آتی، قراردادهای سلف، قراردادهای اختیار معامله و قرارداد سوآپ است، یک ابزار بسیار موثر برای کاهش ریسک ناشی از نوسانات قیمت را در نظر می‌گیرد و سعی دارد به افزایش عمق و کارایی بازار سرمایه کمک می‌کند. اما نباید فراموش کرد که نکول یک ریسک بسیار مهم در این بازار است و هر کدام از بازارهای زیرمجموعه آن، سازوکارهای خاص خود را اجرا کرده‌اند تا بتوانند وضعیت نکول را کنترل کنند.
در ادامه، وضعیت نکول در بازار مشتقه ایران را بررسی و آن را با بازارهای جهانی مقایسه کرده‌ایم.
معاملات مشتقه در ایران (از جمله اختیار معامله و قرارداد آتی)، تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار است و از طریق اتاق پایاپای بورس انجام می‌شود. هدف اصلی این ساختار، کاهش احتمال نکول و تضمین اجرای تعهدات است. در کشور ما برای جلوگیری از نکول از این روش‌ها استفاده می‌شود.
وجه تضمین اولیه: هر معامله‌گر موظف است مبلغی را به‌عنوان وجه تضمین در حساب خود نگه دارد. این وجه در صورت نکول، ضبط می‌شود. اما زمانی که فرد زیان طرف مقابل را جبران کند، به این وجه دسترسی پیدا می‌کند. برای مثال فروشند در معاملات اختیار معامله بورس تهران، باید نزد کارگزار یا بورس، وجه تضمینی واریز کند تا در صورت نکول، خسارت خریدار پرداخت شود.
اتاق پایاپای: این بخش نقش واسطه و ضامن تعهدات را دارد و اگر یکی از طرفین نکول کند، از وجه تضمین او استفاده کرده و معامله را تسویه می‌کند. این سیستم باعث می‌شود احتمال نکول تقریباً به صفر برسد.
کنترل صلاحیت مالی معامله‌گران: بازار بورس برای صدور مجوز معامله در بازار مشتقه، شرایطی از جمله آزمون دانش مالی، حداقل سرمایه و ریسک‌پذیری مناسب را در نظر می‌گیرد تا از ورود افراد ناآگاه یا با سرمایه کم جلوگیری کند.
بیشتر بخوانید: بهترین سرمایه گذاری با پول کم
جریمه و تعلیق کد معاملاتی: معامله‌گرانی که چند بار نکول کنند یا تعهد خود را به‌موقع انجام ندهند، با پیامدهای حقوقی و مالی مواجهه می‌شوند که در بالاتر نیز به آن اشاره کردیم.
نکول موضوعی است که نه فقط در ایران، بلکه در بازارهای مالی سایر کشورهای دنیا نیز اتفاق می‌افتد. برای مثال در بازارهای بین‌المللی از جمله CME (بورس کالای شیکاگو)، Eurex و ICE نیز ساختار مشابهی وجود دارد. اما برای مقابله با این مشکل، سازوکارهای پیشرفته‌تر و نظارت دقیق‌تری ارائه می‌شود که عبارتند از:
تسویه روزانه: در بازارهای جهانی، سود و زیان معاملات روزانه محاسبه و تسویه می‌شود. این کار باعث می‌شود زیان‌ها انباشته نشوند و ریسک نکول کاهش یابد.
سیستم تضمین چندلایه: در بازارهای مالی دنیا علاوه بر دریافت وجه تضمین فردی، اتاق پایاپای نیز فعالیت دارد که با در اختیار داشتن صندوق‌های جبرانی، در صورت نکول گسترده، از آن استفاده می‌کند.
اعتبارسنجی خودکار: در بازارهای جهانی، وضعیت حساب معامله‌گر به‌صورت لحظه‌ای پایش می‌شود و اگر موجودی وجه تضمین اواز حد مجاز کمتر شود، بلافاصله برای او اخطار افزایش وجه تضمین (Margin Call) صادر می‌شود.
پوشش بیمه‌ای و مقررات سختگیرانه: برخی از بازارهای مالی دنیا برای جلوگیری از نکول از بیمه‌های ویژه و مقررات ضدنکول استفاده می‌کنند تا از وقوع بحران‌های مالی جلوگیری شود.
در جدول زیر به مقایسه بین نکول در اختیار معامله در ایران و بازارهای جهانی پرداخته‌ایم.
| معیارهای مقایسه | بازار مشتقه ایران | بازارهای جهانی |
| >ضامن تعهدات | اتاق پایاپای بورس | اتاق پایاپای و صندوق‌های تضمین چندلایه |
| تسویه سود و زیان | اغلب در سررسید | روزانه |
| وجه تضمین | ثابت یا بر اساس مقررات بورس | پویا و قابل تنظیم روزانه |
| نظارت مالی و صلاحیت | نسبتاً محدود | بسیار دقیق و خودکار |
| ریسک نکول | کم اما غیرصفر | تقریباً صفر |
بسیاری از سرمایه‌گذاران کم تجربه در قراردادهای اختیار معامله، نکول را با انقضا اشتباه می‌گیرند. اما این دو مفهوم با همدیگر متفاوت هستند. به طوری که تفاوت نکول و انقضا در آپشن به تعریف هر دو مفهوم و کارکرد آن‌ها مربوط می‌شود و انقضا به معنای "پایان دوره اعتبار یک قرارداد اختیار معامله" است. اگر خریدار اختیار در این تاریخ تصمیم بگیرد از حق خود استفاده نکند، قرارداد به‌طور خودکار منقضی و بی‌اثر می‌شود. پس در واقع هیچ تعهدی نقض نشده و فقط قرارداد تمام شده است.
برای مثال فرض کنید علی اختیار خرید سهام "فولاد" را با قیمت 1000 تومان و سررسید 30 مهر خریده است. اما در روز انقضا، قیمت بازار سهم 950 تومان است، پس استفاده از اختیار به‌صرفه نیست. علی اختیارش را اعمال نمی‌کند و بدون نکول یا هیچ تعهدی، قرارداد منقضی می‌شود.
اما وقتی پای نکول به میان می‌آید، یکی از طرفین (اغلب فروشنده اختیار) که باید تعهد خود را انجام دهد، از این کار امتناع می‌کند. برای مثال فرض کنید مریم اختیار خرید سهام "فملی" را با قیمت 1000 تومان خریده است و در روز انقضا، قیمت بازار 1300 تومان می‌شود. در این موقع مریم اختیارش را اعمال می‌کند و فروشنده نیز باید سهام را تحویل دهد. اما اگر فروشنده پول یا سهم کافی نداشته باشد و نتواند تعهدش را انجام دهد، او نکول کرده است.
در واقع انقضا یعنی پایان طبیعی عمر قرارداد، بدون نقض تعهد است. اما نکول به نقض تعهد در اجرای قرارداد اشاره دارد و به معنای پایان طبیعی آن نیست.
برای جلوگیری از نکول در قراردادها چندین راهکار وجود دارد که اجرای آن‌ها باعث می‌شود معامله‌گر نه تنها ریسک نکول را کاهش دهد، بلکه تصمیمات هوشمندانه‌تر و حساب‌شده‌تری در بازار بگیرد. روش‌های جلوگیری از نکول در قراردادهای آپشن عبارتند از:
در بالاتر اشاره کردیم بازار بورس‌ها و کارگزاری‌ها برای متعهد کردن فروشنده یا خریدار به اجرای قرارداد، از او وجه تضمین دریافت می‌کنند. این وجه به عنوان ضمانت مالی نزد کارگزاری می‌ماند و اگر یکی از طرفین قرارداد نتواند به تعهدات خود پایبند باشد، بخشی یا تمام آن وجه، برای جبران خسارت طرف مقابل استفاده می‌شود. گفتنی است این سیستم در ایران توسط اتاق پایاپای بورس اجرا می‌شود تا از نکول جلوگیری کند.
دریافت وجه تضمین باعث می‌شود حتی زمانی که نوسانات بازار شدید است، معامله‌گر توان مالی برای اجرای تعهدات را داشته باشد و نکول رخ ندهد.
یکی دیگر از روش‌های جلوگیری از نکول در قراردادهای آپشن، استفاده از استراتژی‌های محافظه‌کارانه، تنوع سرمایه گذاری و کنترل اندازه قراردادهاست. در واقع معامله‌گر باید همیشه مقداری سرمایه کافی برای انجام تعهدات خود را داشته باشد و از وارد شدن به موقعیت‌هایی که توان مالی بالایی را می‌طلبد، اجتناب کند.
برای مثال فروشنده اختیار خرید که فقط 50٪ سرمایه لازم برای خرید دارایی در روز اعمال اختیار را دارد، اگر وارد قرارداد آپشن شود، احتمال ریسک نکول از سوی او وجود دارد. اما اگر همین فرد اندازه قرارداد یا تعداد قراردادها را با سرمایه موجود خود انتخاب کند، احتمال نکول بسیار پایین می‌آید.
بیشتر بخوانید: مدیریت ریسک چیست؟ و بهترین مدیریت ریسک در بازارهای مالی
هر چقدر که سواد مالی معامله‌گران بیشتر باشد، احتمال وقوع نکول کاهش می‌یابد. در بالاتر نیز اشاره کردیم یکی از اصلی‌ترین دلایل نکول، نبود آگاهی و شناخت کافی از تعهدات قراردادهای اختیار است. در همین رابطه آموزش معامله‌گران برای یادگیری نحوه مدیریت سرمایه، تحلیل بازار و تعهدات قرارداد اهمیت زیادی دارد و به آن‌ها کمک می‌کند به موقعیت‌هایی که توان اجرای آن را ندارند، خودداری کنند.
نکول و مدیریت ریسک با همدیگر رابطه مستقیمی دارند و نه تنها در بازار بورس، بلکه در بسیاری از روش‌های سرمایه‌گذاری یا قرارداد مالی، حائز اهمیت است. به عبارت دیگر باید به نکول به عنوان ریسک عملیاتی نگاه کنید؛ چرا که هر زمانی که یکی از طرفین قرارداد نتواند یا نخواهد به تعهدش عمل کند، نکول رخ می‌دهد و طرف مقابل متحمل زیان می‌شود.
با این حساب، ریسک نکول نه فقط در معاملات اختیار یا آتی نیست، بلکه در کرادفاندینگ (تأمین مالی جمعی)، پروژه‌های استارتاپی و قراردادهای مشارکتی نیز رخ می‌دهد.
برای مثال وقتی در کرادفاندینگ چند سرمایه‌گذار در یک پروژه در پلتفرم دونگی مشارکت کرده‌اند، سرمایه‌گذار مبلغ مشخصی را در موعد مقرر واریز می‌کند و سرمایه‌پذیر نیز موظف است سود او دوره‌ای را در تاریخ‌های مشخص پرداخت کند. اما اگر در این قرارداد یکی از سرمایه‌گذاران به تعهد خود عمل نکند، نکول اتفاق می‌افتد.
در اینجا می‌توان به راحتی به رابطه نکول و مدیریت ریسک پی برد. به همین دلیل مجموعه‌های معتبر که در زمینه کرادفاندینگ فعالیت دارند، برای مدیریت ریسک نکول و کاهش بدعهدی (سرمایه‌پذیران) از آن‌ها تضمین‌های بانکی دریافت می‌کنند. دونگی یکی از پلتفرم‌های معتبر کرادفاندینگ است که تلاش می‌کند با بررسی وضعیت مالی سرمایه‌پذیران و دریافت وثیقه‌های بانکی از آن‌ها، ریسک نکول را کاهش دهند.
با توجه به اینکه نکول می‌تواند باعث ضرر یک طرف در قرارداد اختیار معامله شود و از سوی دیگر، برای طرف ایجاد‌کننده نکول، جریمه‌های مالی و پیامدهای حقوقی را به همراه دارد، شناخت آن برای سرمایه‌گذاران و سرمایه‌پذیران اهمیت زیادی دارد. به هر حال شناخت نکول به آن‌ها کمک می‌کند تصمیم‌های آگاهانه و مطمئن‌تری در بازارهای پیچیده بگیرند.
مهم‌ترین دلایل اهمیت شناخت نکول برای معامله‌گران عبارتند از:
در این مطلب به تفصیل درباره نکول در اختیار معامله صحبت کردیم. نکول زمانی رخ می‌دهد که یکی از طرفین قرارداد (خریدار یا فروشنده) نتواند به تعهدات خود پایبند باشد. با توجه به پیامدهای آن برای خریدار و فروشنده، شناخت این مفهوم و نحوه مدیریت ریسک آن اهمیت زیادی دارد. بازارهای مشتقه و بورس از جمله بازارهایی هستند که جلوگیری از نکول در آن‌ها اهمیت زیادی دارد. همچنین باید به سرمایه‌گذاری جمعی و کرادفاندینگ نیز اشاره کنیم که مدیریت ریسک نکول در آن، به گردش سرمایه و افزایش اعتبار پروژه‌ها و پایبندی همه طرفین به تعهدات کمک می‌کند.
به طور کلی به عنوان یک سرمایه‌گذاری قبل از ورود به هر بازاری ، دانش مالی خود را تقویت کنید، استراتژی‌های مدیریت ریسک را یاد بگیرید و در صورت نیاز از مشاوران سرمایه‌گذاری حرفه‌ای کمک بگیرید. اگر قصد سرمایه‌گذاری در کرادفاندینگ را دارید، می‌توانید ابتدا میزان ریسک و وضعیت و شرایط مالی پروژه‌های مختلف را مطالعه کنید و سپس با آگاهی و احتیاط کامل، از بین طرح‌های مختلف یک یا چند گزینه را برای سرمایه‌گذاری انتخاب کنید.
نویسنده: مانی حمزه زاده
آمیخته ای از اقتصاد، مالی، مدیریت و تلاقیشون با اتفاقات روز رو اینجا براتون مینویسم و امیدوارم به خوبی با این سبک محتواها ارتباط بگیرید.
استراتژی همگرایی یکی از استراتژی های کاربردی در دنیای بازارهای مالی است، به طور کلی همگرایی به نزدیک شدن روندها، نرخها یا قیمتها به یکدیگر در طول زمان گفته می شود. به بیان سادهتر، وقتی دو متغیر اقتصادی (مثلا سطح درآمد دو کشور، نرخ تورم، یا هزینه تولید کالاها) در مسیر زمانی خود به هم نزدیک می‌شوند، گفته می‌شود بین آن‌ها همگرایی اقتصادی بوجود آمده است.
قیمت طلا با افت 6 درصدی به 4100 دلار رسید؛ کارشناسان از اصلاح تاریخی بازار می گویند. جزئیات این خبر را در دونگی بخوانید.
بازار مسکن پس از ماه ها رکود، نشانه هایی از تحرک را تجربه می کند. اجرای قانون جدید بانکی و الزام بانک ها به اختصاص 20% تسهیلات به بخش مسکن، امید تازه ای برای رونق معاملات ایجاد کرده است. جزئیات کامل را در دونگی بخوانید.